در جستجوی فرهنگ مردم، مرکز فولکلور ایران

(قسمت اول: گفتگو با دکتر مصطفی خلعتبری لیماکی، مدیر بخش «فرهنگ مردم رادیو»)

مقدمه: صادق دقتی، گفتگو: ثریا لشگری
 

برنامه رادیوئی «فرهنگ مردم» و تلاش‌های ارزشمند مرحوم انجوی شیرازی در طول سال‌های ۵۷ ـ ۱۳۴۱، رخدادی نیست که به سادگی از خاطره دوستداران فرهنگ عامه و اساتید و پژوهش‌گران ایرانی زدوده شود. تلاش‌های بی‌وقفه‌ی این شخصیت فرهنگی و ادبی کشور و همکاران او همچون احمد وکیلیان، حسن پناهیان، محمود ظریفیان و برخی دیگر در طول ۱۶ سال، نخست در رادیو ایران که منجر به تشکیل نهاد «فرهنگ مردم» در آن مرکز رادیویی شد و با استقلال این نهاد از اواخر دهه‌ی چهل، برنامه‌های تلویزیونی نیز به آن افزوده شد، حدود ۴۰۰۰ نفر از مردم مناطق مختلف ایران را جهت همکاری افتخاری با برنامه‌های این مرکز بسیج نمود. این گروه از پژوهش‌گران بومی که نخست «پیشه‌ور» و بعدها «فرهنگ‌یار» نامیده شدند، با فراگیری شیوه‌های گردآوری اطلاعات، آثار ارزشمندی را در قالب گزارشات مکتوب، اسناد، نسخ خطی، اشیای مادی، کاست‌های صوتی و …، به نهاد فرهنگ مردم ارسال نموده و به تقویت هرچه بیشتر برنامه‌های آن کمک کردند.

روابط متقابل همکاران فرهنگ مردم و پیشه‌وران که پیوسته در مکاتبه و تماس بودند، دستاورد بزرگی را به جامعه فرهنگی ایران ارمغان آورد و موجب شکل‌گیری بزرگ‌ترین نهاد فولکلوریک ایران شد. آگاه سازی مردم از فرهنگ و آداب و رسوم مناطق مختلف، شکل‌گیری بزرگترین آرشیو و موزه‌ی‌ فرهنگ مادی و معنوی اقوام ایرانی و تهیه برخی کتب و مقالات از دستاوردهای ملموس این نهاد فرهنگی بود.

با تحولات سیاسی و اجتماعی دوران انقلاب و بازنشتگی انجوی شیرازی در اواخر دهه‌ی پنجاه، فعالیت نهاد فرهنگ مردم رو به افول نهاد و از سال ۱۳۶۱ به حالت تعطیل درآمد و به خاطر شرایط جنگ و تحولات آن دوران به باد فراموشی سپرده شد. دهه‌های شصت و هفتاد، دوران رکود مرکز فرهنگ مردم بود. در این دوران تنها برنامه رادیویی فرهنگ مردم بود که از سال ۱۳۶۲ با شیوه‌ای متفاوت آغاز به کار کرد و تا به امروز ادامه دارد.

از سال ۱۳۷۱ مجددا این نهاد فرهنگی مورد توجه قرار گرفت و مدیرانی چون رضا خیری، سهراب مظاهری، رضا خاشعی، ابولفضل رنجبر، حسنی‌فر و در این چند سال اخیر آقای شعاع مسئولیت آن را برعهده داشتند. در طی این سال‌ها فعالیت مرکز همواره با افت و خیزهایی همراه بود. شاید تغییر مدیریت‌ها و سیاست‌های راهبردی سازمان، عامل اصلی نوسانات بوده است.

ساماندهی آرشیو فرهنگ مردم و طبقه‌بندی‌های اساسی و کاربردی اسناد و آثار موجود، تالیف و انتشار تعدادی کتب و تهیه و تنظیم برخی برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، انتشار فصل‌نامه‌ی «فرهنگ مردم ایران و جهان» و بعد فصل‌نامه‌ی «فرهنگ مردم» از سال ۱۳۸۲ توام با برخی وقفه‌ها، آغاز مجدد فعالیت رادیویی فرهنگ مردم از سال ۱۳۶۲، راه‌اندازی نهاد رادیویی فرهنگ مردم از سال ۱۳۸۵ (در سال ۱۳۹۰ مجددا تعطیل شد)، خرید خانه انجوی شیرازی توسط سازمان صدا و سیما و تبدیل آن به موزه فرهنگ مردم (در دو سه سال اخیر به حالت تعطیل در آمده) و برخی فعالیت‌های دیگر از جمله فعالیت‌های مرکز فرهنگ مردم در طول این دوران، خصوصا در دهه ۱۳۸۰ بوده است. علی‌رغم این تلاش‌ها، مرکز فرهنگ مردم هرگز به دوران طلایی خود باز‌نگشت و در توسعه آرشیو و گردآوری اسناد خود از طریق فرهنگ‌یاران، به دلایل تحولات اجتماعی و تغییرات ایجاد شده در ساختار روابط انسانی در اثر رویکردهای نوین، چندان موفق نبود. با این وجود جای بسی خوشبختی است که هم اکنون واحد فرهنگ مردم وابسته به مرکز تحقیقات سازمان صدا و سیما، همچنان به فعالیت‌های پژوهشی و تالیف و نشر کتب ادامه می‌دهد. تهیه اطلاعات برای تامین برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی سازمان گاه با رویکردی قوم شناسانه و گاه با رویکرد سازمانی جزو فعالیت‌های امروزی واحد فرهنگ مردم است.

موسسه میراث فردا با هدف انعکاس دیدگاه‌ها و فعالیت‌های مراکز فرهنگی و علوم اجتماعی و حوزه‌های میان رشته‌ای آن، و در راستای مجموعه گفتمان‌های خود، گفت‌و‌گوهایی را با دست‌اندرکاران برنامه فرهنگ مردم در بخش‌های مختلف به انجام رسانده است. گفتمان‌های انجام گرفته در خصوص معرفی مرکز فولکلور ایران در چند قست به اطلاع علاقه‌مندان خواهد رسید. قسمت اول و دوم این گفتمان به فعالیت‌های رادیویی فرهنگ مردم اختصاص دارد و قسمت‌های بعدی به برنامه‌های واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما و تاثیر و عمل‌کرد شخصیت‌های مستقل در شکل‌گیری و تداوم برنامه‌های این نهاد فرهنگی اختصاص خواهد یافت.

در قسمت اول گفت‌گویی را با دکتر مصطفی خلعتبری، نویسنده و پژوهش‌گر، که به مدت ۵ سال (۹۰ ـ ۱۳۸۵) مدیر بخش رادیویی نهاد فرهنگ مردم بوده است، به انجام رسانده‌ایم که شرح آن را در زیر می‌خوانید.

به اعتقاد برگزار کنندگان این گفتمان، مراکز علمی و فرهنگی ایران و پژوهش‌گران مستقل، بیش از هر زمان دیگر نیاز به معرفی، حمایت و همراهی دارند. تعامل مراکز همسو و همراهی اساتید و فعالان این حوزه، شبکه گسترده‌ای از فعالیت‌های نظری و عملی در حوزه‌ اجتماعی را پدید خواهد آورد و زمینه رشد و توسعه هر چه بهتر آن را فراهم خواهد ساخت.

گفتگو:

به عنوان کسی که تجربه مدیریت در واحد “فرهنگ مردم رادیو” طی سالهای ۸۵ تا ۹۰ را  دارید،  از فعالیت­های این واحد توضیحاتی را ارائه دهید:

متأسفانه واحد فرهنگ مردم رادیو، به دلایلی از جمله تغییر مدیریت­ها، از سال ۹۰ تعطیل شده است. این واحد از سال ۸۵ تا سال ۹۰ به کارهای پژوهشی و انتشار ۱۴ شماره فصلنامه­ به نام “نجوای فرهنگ” پرداخت. اما خوشبختانه واحد “فرهنگ مردم تحقیقات صدا و سیما” بر اساس مطالبی که مرحوم اِنجوی شیرازی از حدود سال ۱۳۴۰ جمع­آوری کرده بود تشکیل شده بود، همچنان به فعالیت­های خود مشغول است و به کارهای پژوهشی و انتشار کتب و مقالات می­پردازد.

به طور خلاصه، در مدت پنج سال فعالیت واحد” فرهنگ مردم” در رادیو، ۱۲ کتاب پژوهشی را به سرانجام رساندیم که از جمله­ی آن­ها، قصه­های عامیانه از گوشه و کنار ایران، مهمان و مهمان­نوازی،ترانه های کار در آذربایجان، سور و سوگ در لرستان و بختیاری، فرهنگ مردم بروجرد و .. بوده است.

در این مدت چه برنامه­هایی با موضوع فرهنگ عامه از رادیو پخش می­شد که با پژوهش­های این واحد در ارتباط بود؟

علاوه بر برنامه­ی باسابقه­ی” فرهنگ مردم” که از رادیو ایران پخش می­شد، در این مدت توسط بخش پژوهش­های واحد فرهنگ مردم، برنامه­های رادیویی متنوعی برای شبکه­های رادیویی جوان، فرهنگ و صدای آشنا تولید می­شدند. برخی از طرح­های پژوهشی این واحد چاپ شده و برخی دیگر نیز هنوز چاپ نشده­اند. طرح­های پژوهشی “نوروز در فرهنگ عامه” و “محرم در فرهنگ عامه” از جمله طرح­هایی هستند که هنوز به مرحله­ی چاپ نرسیده­اند.

برنامه­ی رادیویی­ای که در زمان مرحوم انجوی ساخته می­شد، چه ویژگی­هایی داشت که سبب شده این برنامه تاکنون ادامه پیدا کند و ۵۲ ساله شود؟

برنامه­ای که مرحوم انجوی شیرازی از سال ۴۱ به تولید آن پرداخت و به نام “فرهنگ مردم” شناخته شد، بسیار ارزشمند است و پخش آن بعد از فراز و نشیب­هایی تاکنون نیز ادامه پیدا کرده.

این برنامه­ی رادیویی به معرفی و شناخت فرهنگ عامه­ی مردم ایران می­پرداخت. مرحوم انجوی به این موضوع علاقه­ی زیادی داشت و این علاقه را به مردم نیز انتقال داده بود. حتی ایشان از طریق برنامه و همین­طور مکاتبات با شنوندگان، به آن­ها آموزش جمع­آوری اطلاعات می­داد و یک دفترچه بر اساس جزوه “طرح کلی کاوش فولکلور” صادق هدایت تنظیم کرده بود و برای مردم محلی می­فرستاد تا روش­ جمع­آوری اطلاعات را یاد بگیرند.  راویان محلی نیز عنوان کسانی بود که با علاقه به فرهنگ خود، از گوشه و کنار ایران در ساخت این برنامه مشارکت فعال داشتند و اطلاعات بومی خود را در اختیار برنامه­ی فرهنگ مردم قرار می­دادند. حتی جالب است بدانید که ما نامه­هایی را داریم که به جای آدرس در پشت پاکت نوشته شده: تهران، انجوی شیرازی!

و این در جای خود به ارتباط خوبی که استاد انجوی و این برنامه­ی فرهنگی با مردم برقرار کرده بود اشاره دارد.

هم­اکنون آرشیوی کامل از دست­نوشته­های مردم ایران که به معرفی فرهنگ و آداب و رسوم خود پرداخته­اند در واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما موجود است.

همین­طور موزه­ای از اشیا و وسایل قدیمی که توسط مردم برای برنامه فرستاده شده است، در خیابان نیاوران، منزل مرحوم انجوی شیرازی گردآوری شده است که متاسفانه بازدید عمومی از این گنجینه وجود ندارد و در حال حاضر فعال نیست.

پرداختن به فولکلور در رسانه تا چه اندازه اهمیت دارد؟

باید گفت فولکلور، علمی است که در ایران شناخته نشده و آن­طور که باید به آن بها داده نمی­شود؛ این در حالی است که حداقل در حدود صد سال است که فولکلور در دنیا به عنوان یک علم مستقل شناخته شده و برای مثال در آلمان دپارتمان فولکلور دارند.

در فولکلور بحث میراث معنوی و حفظ آن مطرح است.( آن چیزی که به صورت میراث مکتوب و شفاهی باقی می­ماند.)

استاد انجوی شیرازی توانست با یک برنامه­ی رادیویی گنجینه­ی ارزشمندی از سراسر ایران جمع­آوری کند که تاکنون سابقه نداشته. ما نیز در حوزه­های دانشگاهی، پژوهشی و همین­طور رسانه باید دلسوزانه دنبال رو راه این افراد باشیم و در حفظ و تبلیغ فرهنگ غنی ایران تلاش کنیم.

از اینکه وقت خود را در اختیار میراث فردا گذاشتید از شما سپاسگزارم.

 
 مطالب مرتبط:

قسمت دوم: مصاحبه با زهرا میرزایی، سردبیر برنامه­ی رادیویی فرهنگ مردم

قسمت سوم: گفتگو با علیرضا هاشمی ـ فرهنگ عامه دغدغه‌ا­ی پایان ناپذیر