تهیه و تنظیم: ثریا لشگری

دوشنبه، هشتم مهرماه در ساعت ۱۶، مراسم رونمایی کتاب «اساطیر جهان» در مرکز فرهنگی شهرکتاب، با حضور ابوالقاسم اسماعیل پور، فتح الله مجتبایی و ‌مجتبی منشی‌زاده برگزار شد.

دکتر اسماعیل­پور صحبت­های خود را با ادای احترام به استادانی چون دکتر بدرالزمان قریب،‌ سرکار خانم دکتر آموزگار و استاد رواقی از اساتید برجسته­ی اسطوره شناسی آغاز کرد و در ادامه،‌ انگیزه­ی خود را از ترجمه­ی کتاب اساطیر جهان این­گونه بیان کردند که «تفاوت این کتاب با دانشنامه­ی اساطیر جهان که قبلا ترجمه کرده­ام،‌ این است که در دانشنامه،‌ اسطوره­ها را اقلیم به اقلیم و کشور به کشور روایت کرده بود و به نوعی یک روایت داستانی از اساطیر بود ولی در این کتاب، تنها به روایت صِرف از اسطوره­ها پرداخته نشده است و چیزی که انگیزه­ی اصلی من در ترجمه­ی این کتاب شد، تحلیل انسان­شناسی­ای است که از اسطوره­ها بیان شده است. در حال حاضر و با حدود ۵۰ سال سابقه­ی اسطوره­شناسی در ایران،‌ هنوز یک کتاب از پیکره­ی اساطیر ایران، به شکل منسجم نداریم. و اگر ما هم بخواهیم راجع به اساطیر ایران کاری آکادمیک و ماندگار انجام دهیم،‌ در قدم اول باید روایات اساطیری را منسجم و به شکل تصویری گردآوری کنیم و بتوانیم پیکره­ی روایی اساطیر ایران را هم به شکل روایی و هم به شکل تصویری جمع­آوری کنیم. کتاب مرحوم مهدی بهار، تنها در ارتباط با اساطیر دوره­ی میانه است و صرفا مبنای اسطوره­هایش،‌ متون پهلوی است. یا کارهای مرحوم تفضلی و دکتر آموزگار،‌ اساطیر دوره­ی میانه است. در حالی که اگر بخواهیم در مورد اسطوره­های ایرانی به یک پیکره برسیم، باید از اسطوره­های هند و ایرانی آغاز کنیم. سر ویراستار این کتاب، بر روی پیکره­ای کار تحلیل خود را انجام داده است که از سالیان قبل در مورد اساطیر انجام شده بود.

وی در ادامه عنوان کرد: می­دانیم که شناخت هر قوم و فرهنگی،‌ نیازمند شناخت اسطوره­های آن فرهنگ است. چیزی که ما در ایران و نسبت به سنت اسطوره­پژوهی خیلی دیر به آن پرداختیم. می­توان گفت این سنت در ایران بسیار جوان و در حدود ۴۰ تا ۵۰ ساله است،‌ در حالیکه در غرب،‌ بیش از ۲۰۰ سال سابقه­ی تاریخی دارد.

وی در ادامه به بیان تاریخچه­ی مختصری از مطالعات اسطوره­شناسی در ایران پرداخت و گفت: می­توان زنده­یاد پور داوود را به عنوان آغازگر پژوهش­های ایران­شناسی و اوستاشناسی در ایران دانست. با اینکه پورداوود را نمی­توان یک اسطوره­شناس دانست، اما کارهای ارزشمند ایشان به خصوص در مقدمه­ی هر بخش از اوستا بی­ارتباط با مباحث اسطوره­شناسی نیست و بسیار حائز اهمیت است. همین­طور برای اولین بار کتاب اساطیر ایران در دهه­ی ۴۰ توسط احمد بهمنش ترجمه شد و برای اولین بار به جای افسانه و افسانه­پردازی از کلمه­ی اسطوره استفاده شد.

دهه­ی ۴۰ به دلیل ترجمه­ی کتاب­های ادبیات کلاسیک یونان و روم به فارسی و نیازی که به ترجمه­ی اساطیری داشتند و نیز تاسیس رشته­ی زبان و فرهنگ­های باستانی در دانشگاه تهران،‌ قدم بزرگی برای فعالیت­های پژوهشی-دانشگاهی در حوزه­ی ایران باستان پدید می­آید،‌ تا اینکه در سال­های ۵۰ یا ۵۱ ، پژوهشی به نام اساطیر ایران از زنده­یاد مهرداد بهار به چاپ رسید و از اینجاست که به تدریج، اسطوره­شناسی به عنوان یک دانش در حوزه­ی ایران باستان و مردم­شناسی پذیرفته می­شود و می­توان گفت دهه­ی پنجاه،‌ به نوعی نقطه­ی تحول پژوهش­های اسطوره شناسی در ایران است.

در دهه­ی ۶۰  نیز استاد جلال ستاری،‌ به ترجمه­های ارزشمندی از مکاتب اسطوره­شناسی می­پردازند و این روند را به اوج خود می­رسانند.

می­توان گفت دهه­ی ۵۰ تا ۶۰،‌ یک دهه­ی پر بار اسطوره­شناسی در ایران محسوب می­شود. سال­های ۶۳ هم، همزمان با کارهایی است که دکتر آموزگار در حوزه­ی تاریخ اساطیر در ایران انجام دادند و کتاب­ها و مقالات متعددی را در مورد اسطوره به چاپ رساندند و ترجمه کردند.

پس این علم در حدود ۴۰ سال در ایران سابقه دارد ولی ما هنوز در این حوزه فقیر و جوان هستیم و باید بتوانیم این پیکره را تکمیل کنیم.

اسماعیل­پور افزود: از ویژگی­های این کتاب که سبب شد آن را به عنوان الگویی برای نوشتن در مورد اساطیر ایران انتخاب کنم،‌ اصل چکیده­گویی بوده است. در ابتدای هر فصل پس از بازگویی در مورد وضعیت فرهنگی و جغرافیایی منطقه­ی مورد نظر، به روایت اسطوره­ها پرداخته شده و به همراه تصاویر و تحلیل آن­ها و نتیجه­گیری آخر فصل،‌ هویتی از فرهنگ مورد نظر به دست می­دهد که به این ترتیب، برای مثال خواننده با نوع نگرش یک مصری به جهان آشنا می­شود.

ویژگی دیگر این کتاب، پرداختن به اساطیر زنده­ی امروز دنیاست. بر خلاف اینکه اغلب ما فکر می­کنیم اسطوره­ها مرده­اند،‌ اسطوره هنوز در بین اقوامی در هند،‌ تبت، قطب شمال و.. زنده است. البته ممکن است اسطوره در جامعه­ی خودمان هم زنده باشد، اما نه در شکل و صورت­های پیشین خود. بلکه به صورت تبلور در آئین­ها. برای مثال نوروز و شب یلدا در ایران، یک آئین هستند. آئینی است که هر سال اجرا می­شوند و در بطن خودشان اسطوره دارند. به گفته­ی کاسیرر،‌ اسطوره­ها هیچ­گاه دچار مرگ نمی­شوند.

وی در ادامه به تفاوت میان اسطوره و حماسه و افسانه تصریح کرد و افزود: اسطوره و حماسه با هم متفاوت هستند. اسطوره­ها مباحث ایدئولوژیک مانند اسطوره­ی آفرینش،‌ اسطوره­ی پایان جهان و.. را مطرح می­کنند. ولی حماسه مربوط به مباحث قهرمانی و پهلوانی است و پاسخ­گوی مباحثی جدیدتر از اعصار اولیه و مباحث ایدئولوژیک است. یعنی در اعصاری که اقوام اولیه شکل گرفته­اند و با دشمن مبارزه می­کنند و قهرمانانی از دل این مبارزات بیرون می­آیند. بنابراین حماسه،‌ به اصطلاح از اسطوره جدیدتر است. و می­توانیم بگوییم برای مثال شاهنامه­ی فردوسی، اثری حماسی با مضامین و درونمایه­های اسطوره­ای است.

وی افزود: افسانه نیز با این دو متفاوت است و به عبارت دیگر به نوعی مکمل اسطوره و حماسه است. افسانه­ها به مباحث ایدئولوژیک و قهرمانی­ها نمی­پردازند،‌ بلکه افسانه،‌ شخصیت­های محبوب عامیانه دارد که قهرمانانش جنبه­ی تحلیل و روانکاوی و جامعه­شناختی از ادوار متاخرتر از اسطوره و حماسه دارد. افسانه جزء فولکلور است و علم و دانش فرهنگ عامه را در بر می­گیرد. اما اسطوره­شناسی یک دانش مستقل از انسان­شناسی فرهنگی است.

سخنران بعدی این نشست دکتر فتح­ا.. مجتبایی بودند که صحبت­های خود را با ابراز خرسندی از این موضوع آغاز کردند که زمینه­ی مطالعات اسطوره­شناسی در ایران آغاز شده است و کسانی در این زمینه از گذشته تا امروز،‌ شروع به تغییر جدی و علمی در این زمینه کرده­اند.

وی نیز بر تفکیک اسطوره از افسانه تاکید و خاطر نشان کرد: به طور کلی جامعه،‌ اسطوره را با افسانه خلط می­کند. در حالیکه این دو مقوله از هم جدا هستند. باید دید که اسطوره چگونه به وجود آمده است و اختلافش با تاریخ و هنر در چیست. اسطوره را یک انسان و یک شخص خاص خلق نمی­کند،‌ بلکه اسطوره­ها در وجدان مغفول جامعه ساخته می­شوند. تاریخ را یک شخص می­نگارد،‌ موضوع آن واقعیت­ها است و در زمان و مکانی خاص صورت می­گیرد. شاهنامه،‌ حماسه­ای است که از اسطوره­ها تاثیر می­گیرد و به تاریخی کردن آن اهتمام دارد. همانطور که می­دانیم در اسطوره­ها،‌ ایران دو دشمن دارد: یکی ضحاک تازی و دیگری افراسیاب ترک. این دو در شاهنامه نیز موثر هستند و اسطوره­های پیشین را بازتاب می­دهند. همواره سازندگانی خیالی برای اسطوره­ها تصور می­شود و معلوم نیست چه کسی و یا چه کسانی آن را ساخته­اند. جامعه،‌ اسطوره را می­سازد و هم­چنان نیز به این امر اشتغال دارد.

تحقیق و اشتغال ذهنی جامعه درباره­ی اسطوره در یونان آغاز شده است. اسطوره از تار و پودی ساخته شده است که تارش تخیل و پودش تفکر است. به نوعی ترکیبی از تخیل  و تفکر در جامعه است. و این دو عنصر تا یک دوره­ای با هم بودند و در قرن ششم از هم جدا شدند. و ما در دوره­ای زندگی می­کنیم که جنبه­ی عقلانیت اسطوره،‌ جنبه­ی تخیلی آن را پوشش داده است. این دو عنصر در یونان قدیم،‌ تا قرن ششم در کنار هم بودند؛ اما پس از قرن ششم،‌ کسانی به نقد آن­ها و جدا کردنشان پرداختند. از آن پس جنبه­ی تفکری اسطوره به فلسفه گرایش پیدا کرد و جنبه­ی تخیلی آن به سوی هنر رفت و در هنر به اشکال مختلفی ادامه پیدا کرد.  از آن پس، این روند تا دوره­ی مسیحیت ادامه پیدا می­کند و وقتی مسیحیت می­آید،‌ اسطوره به کنار می­رود. مسیحیت و کلیسا کم­کم اسطوره را می­پوشانند و اسطوره تا دوره­ی رنسانس پوشیده می­ماند و بعد از رنسانس به تدریج،‌ اسطوره شروع به ظاهر شدن می­کند. تراژدی­نویسان فرانسه و انگلیس و آلمان بار دیگر، اسطوره را وارد هنر کنند و این تا این زمان ادامه پیدا می­کند و تم­های اسطوره­ای در ادبیات رواج پیدا می­کنند.

بنابراین می­توان گفت، هنر و فلسفه برخاسته از بافت در هم تنیده­ی فلسفه و هنر در اسطوره هستند.

دکتر مجتبایی در انتهای سخنان خود به ایجاد زمینه برای تحلیل پدیدار شناسی اسطوره تاکید کردند و اشاره کردند،‌ امروز روشی که برای شناخت و تحلیل اسطوره به کار می­رود،‌ پدیدار شناسی است و در واقع پدیدار شناسی اسطوره یعنی کشف معانی پدیده­های اسطوره. و اظهار امیدواری کردند که این توجهات به اهمیت اسطوره، در ایران ادامه پیدا کند تا اسطوره­شناسی به صورت یک رشته­ی علمی در فضاهای فرهنگی و دانشگاه­های کشور بیشتر از زمان حال شناخته شود.

سخنران بعدی این نشست،‌ دکتر منشی­زاده بودند که سخنان خود را با بیان ویژگی­های کتاب اسطوره­های جهان آغاز کردند. ایشان ویژگی خاص این کتاب را نوعی تبیین و تحلیل اسطوره­ها دانستند و همراهی تصاویر،‌ همراه با متون در سراسر کتاب را از نقاط قوت آن شمردند. به دیگر معنا تصاویر،‌ مفهوم اسطوره­ها را به صورت نمادین در ذهن ثبت می­کنند و از هر زاویه­ای قابل خوانش،‌ برداشت و تصور هستند و مانند متن به فهم قضیه کمک خواهند کرد. از دیگر ویژگی­ها طرح خاستگاه جغرافیایی محلی بود که اسطوره­ها در آنجا شکل گرفته­اند و به خواننده برای درک بهتر کمک می­کنند و همین­طور نثر خوب و روان دکتر اسماعیل­پور در ترجمه را نیز یکی دیگر از ویژگی­های کتاب حاضر دانستند.

وی در ادامه اسطوره را نوعی آفرینش و خَلق دانستند. خلقی که در دوره­ای خاص که جامعه از عهده­ی تبیین حوادث برنمی­آمد، رویدادهای پیرامون خویش را به کمک اندیشه­ی خود ایجاد می­کرد. به بیان دیگر اسطوره،‌ ایجاد جهان محتمل و ممکن است. جهانی که در آن از کیهان­شناسی تا انسان نمونه،‌ اولین انسان،‌ روابط و مناسبات و .. همه به تصویر کشیده می­شود. و پیش رو قرار دادن جهانی است ممکن، برای انسانی که در جهان دیگری زندگی می­کند و به عبارت دیگر اسطوره مربوط به دوره­ای است که انسان هنوز از عهده­ی قهر طبیعت برنمی­آمده و دست به خلق جهان ایده­آل خود می­زده است. و البته بهترین و پیچیده­ترین نوع آن را می­توان در اسطوره­ی مانی مشاهده کرد که ذهن پیچیده­ی او جهانی را خلق کرده است که جهان ممکن از سوی اوست.

منشی­زاده افزود: متاسفانه اسطوره­شناسی از حوزه­های دانشگاهی بیرون نیامده است و در همان حوزه­ها هم آنچنان که باید، رشد خوبی نداشته است. به دیگر سخن ما در کشور روایت­ شناسی­ای در حوزه­ی اسطوره  نداریم که بتواند در اختیار پژوهندگان قرار بگیرد.

آیا می­توان اسطوره­ها را در سطح جامعه و برای مخاطبان مختلف مطرح کرد؟ آیا شخصیت­های اسطوره­ای به صوت­های مختلف مانند تصویرگری،‌ کتاب­های کودک،‌ نمایش و.. به میان مردم آمده است؟

اگر نگاهی به سایر کشورها بیندازیم می­بینیم که اکثر شخصیت­های اسطوره­ای به میان مردم آمده­اند و دوباره احیا شده­اند و ارزش­هایشان مشخص شده است. به نوعی می­توان گفت که اسطوره­ها زنده شده­اند و از رنگی به رنگ دیگر درآمده­اند.

این نشست، با پرسش و پاسخ از سوی مهمانان ادامه پیدا کرد و با رونمایی از کتاب اساطیر جهان در شهر کتاب خاتمه یافت.

کتاب «اساطیر جهان» در سال ۲۰۰۵ در انگلستان منتشر شد. این اثر را گروهی از  نویسندگان به سرپرستی دکتر ویلیام گ. داتی تالیف کرده­اند و دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور این اثر را به فارسی برگردانده است.

این کتاب از سوی نشر چشمه و به قیمت ۵۰ هزار تومان به فروش می­رسد.

مطالب مرتبط:

ـ نقد و بررسی کتاب «اساطیر جهان» در مرکز فرهنگی شهر کتاب